Ορφανός ποδηλατοδρόμος

Ο Μουχίκα έφυγε μια εβδομάδα πριν κλείσει τα 90 και ήταν πρόεδρος της Ουρουγουάης από το 2010 έως το 2015. Ήταν απόγονος μεταναστών από τη Μουχίκα της Χώρας των Βάσκων και από την Φονταναμπουόνα της Γένοβας. Έξι ετών έχασε τον πατέρα του, έφθασε μέχρι τη Νομική, που δεν κατάφερε να τελειώσει, γεγονός που του το χρέωναν όταν ήταν υπουργός Γεωργίας. Από 13 έως 16 ετών συμμετείχε σε ποδηλατοδρομίες για διαφορετικές Λέσχες και για όλες τις κατηγορίες του αθλήματος.

Από τη δεξιά στους Τουπαμάρος

Ξεκίνησε να ασχολείται με την πολιτική ως γραμματέας της νεολαίας του δεξιού Εθνικού Κόμματος. Όταν ο θείος του έγινε υπουργός Εργασίας το 1958 τον πήρε κοντά του, αλλά το 1962 εγκατέλειψαν και οι δύο το Εθνικό Κόμμα για να δημιουργήσουν την αριστερή Λαϊκή Ένωση μαζί με το Σοσιαλιστικό Κόμμα και τη μικρή ομάδα Νέες Βάσεις.

Στο Πανεπιστήμιο οργανώθηκε για λίγο καιρό στην αναρχική Ομάδα Πανεπιστημιακής Μεταρρύθμισης (ARU), μετά εντάχθηκε στο μαοϊκό Επαναστατικό Αριστερό Κίνημα (MIR), το οποίο δημιουργήθηκε από αποσχισθείσες ομάδες της Ένωσης Κομμουνιστικής Νεολαίας (UJC), για να πραγματοποιήσει πια από τις τάξεις του Κινήματος Εθνικής Απελευθέρωσης – Τουπαμάρος την πρώτη επιχείρηση κλοπής όπλως το 1963.

Η δικτατορία του Χουάν Μαρία Μπορνταμπέρι ματαίωσε τα σχέδια των Τουπαμάρος να πραγματοποιήσουν το όνειρο του Γκεβάρα στη Νότια Αμερική. Γιατί όταν προσπάθησαν να εφαρμόσουν τις τακτικές και τις στρατηγικές του Τσε, που αναφερόταν σε ζούγκλες, βουνά και μεγάλες δασικές εκτάσεις, σκόνταψαν στην άσφαλτο της μικρής Ουρουγουάης. «Είμασταν πολιτικοί με όπλα», επαναλάμβανε ο Μουχίκα αναφερόμενος στην εποχή που ήταν αντάρτης πόλης.

Όταν τον συνέλαβαν για πρώτη φορά σε μια κλωστουφαντουργία εμφανίστηκε σαν κοινός κλέφτης, για να μην καταλάβει η αστυνομία ότι συνδεόταν με τους Τουπαμάρος. «Με συνέλαβαν ως κοινό κλέφτη και φυλακίστηκα για οκτώ μήνες για απόπειρα ληστείας», θα πει χρόνια αργότερα. 

Όταν αποφυλακίστηκε μπήκε στους Τουπαμάρος, για να τοποθετήσει βόμβες σε εφημερίδα και ραδιοφωνικό σταθμό και να βοηθήσει στην απαγωγή του προέδρου της δημόσιας ηλεκτρικής εταιρείας. Κρύφτηκε αμέσως μετά, για να συμμετάσχει αργότερα στην απόπειρα κατάληψης μιας πόλης, που τελείωσε άδοξα με αρκετούς νεκρούς. Συνελήφθη σε απόπειρα κλοπής όπλων αυτή την φορά ως Τουπαμάρος.

Ο «Φακούντο», από τα αντάρτικα ψευδώνυμα του Μουχίκα, παραλίγο να σκοτωθεί σε σύγκρουση με την αστυνομία στο Μοντεβιδέο. Δέχτηκε 6 σφαίρες, καταφέρνοντας να επουλώσει τις πληγές στο κελί της φυλακής. Αλλά ο «Φακούντο» δεν το έβαλε κάτω και έχοντας ακόμη τις πληγές στο σώμα του συμμετείχε σε μία από τις πιο εντυπωσιακές αποδράσεις που έχουν καταγραφεί ποτέ στην αμερικανική ήπειρο. Στις 6 Σεπτεμβρίου 1971, 106 αντάρτες  των Τουπαμάρος δραπέτευσαν από τη φυλακή Πούντα Καρέτας, αφού σύρθηκαν μέσα από μια σήραγγα 40 μέτρων. Η ελευθερία του Μουχίκα ήταν σύντομη, γιατί τον συνέλαβαν μετά από ενάμιση μήνα. Δραπέσευσε μετά από ένα χρόνο και άλλαξε το ψευδόνυμό του σε «Ουλπιάνο». Συνολικά τον συνέλαβαν 4 φορές και απόδρασε δύο φορές από την ίδια φυλακή, για να περάσει σχεδόν 15 χρόνια στη φυλακή, με την τελευταία περίοδο να διαρκεί 13 χρόνια, από το 1972 έως το 1985.

Ο Μουχίκα ήταν ένας από τους αποκαλούμενους «ομήρους», αυτούς που θα εκτελούνταν αμέσως εάν οι Τουπαμάρος ξαναέπαιρναν τα όπλα. Με πιο απλά λόγια από το 1974 και επί 11 χρόνια είχε πάνω από το κεφάλι του μια θανατική καταδίκη που θα μπορούσε να εκτελεστεί οποιαδήποτε στιγμή. 

Η δικτατορία είχε στοχοποιήσει αμέσως τρεις από τους ηγέτες των Τουπαμάρος: τον Μουχίκα, τον Μαουρίτσιο Ροζένκοφ και τον Ελεουτέριο Φερνάντες Ουιντόμπρο, που αργότερα θα γινόταν υπουργός Άμυνας. Τους έκλεισαν αρχικά σε ειδικά κελιά τιμωρίας, για να υπομείνουν σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια, γιατί ήθελαν να τους φέρουν στο κατώφλι της τρέλας και του θανάτου.

Μιλούσε με βατράχια και άκουγε φωνές μερμηγκιών

Ο Μουχίκα πέρασε 11 σκληρά χρόνια στη φυλακή, με μεγάλες περιόδους κράτησης σε απομόνωση, κοιμόταν στο πάτωμα σε παράγκες χωρίς παράθυρα, με τα μόνα του δεσμά να είναι οι δεσμοφύλακές του. Η ψυχική υγεία όλων αυτών των κρατουμένων κλονίστηκε για τα καλά. Ο Μουχίκα διασκέδαζε μιλώντας στα βατράχια και άκουγε τις φωνές των μυρμηγκιών. Αυτή η σκοτεινή περίοδος στη ζωή του θα είχε σοβαρές σωματικές και ψυχολογικές συνέπειες.

Με το μεγαλείο της ψυχής του δεν κράτησε κακία στους δεσμοφύλακές του. Όταν επισκέφθηκε το Μπουένος Άιρες το 2018 για να παραστεί στην πρεμιέρα της ταινίας «Η Νύχτα των 12 Χρόνων», η οποία αναπαριστά την αιχμαλωσία των τριών ηγετών των Τουπαμάρος, ο Μουχίκα ρωτήθηκε αν θυμόταν κάποια ανθρωπιστική χειρονομία από τους δεσμοφύλακες του. «Ναι. Η ανθρωπιά εμφανίζεται παράνομα. Εκείνα τα χρόνια στη φυλακή, είχα πολλές συζητήσεις με τους στρατιώτες. Ήμουν στο κελί μου και εκείνοι ήταν στη βάρδια της φρουράς. Μάλιστα, έγινα φίλος με μερικούς από τους στρατιώτες και η φιλία παραμένει μέχρι σήμερα, παρόλο που τώρα είναι απόστρατοι», είχε δηλώσει φιλικά ο Μουχίκα.

Αποφυλακίστηκε με αμνηστία το 1985 όταν ήταν 50 ετών, αλλά έμοιαζε πολύ μεγαλύτερος από τις κακουχίες. Αποφάσισε να επιστρέψει στο οικογενειακό αγρόκτημα για να κάνει τον αγρότη με το τρακτέρ και να ασχολείται με τον πολιτικό ακτιβισμό, την ενεργή  δράση.  

Ο Πέπε και το Πλατύ Μέτωπο

Όταν έπεσε η χούντα και ήρθε η δημοκρατία το 1985 το Κίνημα Λαϊκής Συμμετοχής, δηλαδή οι πρώην Τουπαμάρος, αποφάσισαν να ενταχθούν στο Πλατύ Μέτωπο, το 1989, και να αφήσουν πίσω τους τα αντάρτικα ψευδώνυμα και τα όπλα.  Ο Μουχίκα μετατράπηκε απλά στον «Πέπε», ένα είδος σπάνιου και διαφορετικού πολιτικού, που μιλούσε απλά και κατανοητά, χωρίς αυστηρούς λόγους ή επαναστατική ρητορική, που μιλούσε χρησιμοποιώντας τους ίδιους ιδιωματισμούς και εκφράσεις που χρησιμοποιούσαν οι πιο απλοί άνθρωποι στην καθημερινότητά τους.

Η Λουσία Τοπολάνσκι

Στη ζωή του είχε πάντα δίπλα του τη συντρόφισσα και συναγωνίστρια του Λουσία Τοπολάνσκι. Ο Μουχίκα και η Τοπολάνσκι, η οποία είχε εκλεγεί γερουσιαστής, δεν έφυγαν ποτέ από το απλό σπίτι τους στο Ρινκόν ντελ Σέρο, στα περίχωρα του Μοντεβιδέο, όπου ασχολούνταν με κρατικά ζητήματα, ενώ παράλληλα καλλιεργούσαν λουλούδια, αρακά και καλαμπόκι και χάιδευαν τη Μανουέλα, τον διάσημο τρίποδο σκύλο τους. Η Τοπολάνσκι, ηγετική μορφή του Κινήματος Λαϊκής Συμμετοχής και αντιπρόεδρος από το 2017 έως το 2020, συνδεόταν αισθηματικά με τον Μουχίκα από το 1972, αλλά παντρεύτηκαν το 2005.

Στη βουλή με Vespa

Ο Μουχίκα εκλέχθηκε βουλευτής το 1994. Την πρώτη μέρα που έφτασε στο Κοινοβούλιο, πάρκαρε τη Vespa του μπροστά από το κτίριο και ένας φρουρός τον ρώτησε πόση ώρα θα έμενε μέσα. Ο Μουχίκα απάντησε με τον συνηθισμένο του σαρκασμό: «Αν με αφήσουν, πέντε χρόνια». Το 1999 εκλέχθηκε γερουσιαστής και την ίδια χρονιά εκδόθηκε ένα βιβλίο για τη ζωή του αντάρτη που έγινε πολιτικός.

Η ατημέλητη εμφάνισή του Μουχίκα ήταν παροιμιώδης, γιατί  δεν θα φορούσε κοστούμι μέχρι τη στιγμή που ο Λούλα του είπε αστειευόμενος να φορέσει κοστούμι για να κερδίσει την προεδρία, όπως είχε κάνει και ο ίδιος. Οι κουστουμάτοι βουλευτές των παραδοσιακών συντηρητικών κομμάτων τον περιγελούσαν για την εμφάνισή του, αλλά ο Πέπε δεν πτοήθηκε ποτέ.

Από υπουργός Γεωργίας πρόεδρος

Ο Μουχίκα ήταν ένας από τους πλέον δημοφιλείς ηγέτες της Αριστεράς όταν το Πλατύ Μέτωπο κατάφερε το 2005 να διασπάσει το παραδοσιακό δικομματικό σύστημα με αποτέλεσμα να αναλάβει το υπουργείο Κτηνοτροφίας, Γεωργίας και Αλιείας στην κυβέρνηση του Ταμπαρέ Βάσκες. Το Κίνημα του Μουχίκα είχε πάρει τα μεγαλύτερα ποσοστά μέσα στο Πλατύ Μέτωπο. Τέσσερα χρόνια αργότερα, η διαδοχή του Βάσκες ως υποψήφιου προέδρου φαινόταν προορισμένη για τον υπουργό Οικονομίας του, τον Ντανίλο Αστόρι, από την πιο φιλελεύθερη πτέρυγα του Μετώπου.

Το φαινόμενο Μουχίκα σάρωσε όμως με το 52,02% τους δύο άλλους υποψηφίους στις προκριματικές εκλογές και ο Αστόρι αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με το να είναι ο υποψήφιος αντιπρόεδρος στο προεδρικό ψηφοδέλτιο του Μουχίκα, που από την Αργεντινή είχε και τη στήριξη των Κίρτσνερ. Παράλληλα παραιτήθηκε από το Κίνημα Λαϊκής Συμμετοχής για να εκπροσωπήσει καλύτερα όλο το Πλατύ Μέτωπο.  

Τον Νοέμβριο του 2009, ο παλιός αντάρτης Μουχίκα, ο χαρούμενος καλλιεργητής λουλουδιών, ο ανορθόδοξος ακτιβιστής, ο φλύαρος ηγέτης, βάζοντας μερικές φορές σακάκι, αλλά ποτέ γραβάτα, κέρδισε τις εκλογές με 47,96% στον πρώτο γύρο και 54,63% στο δεύτερο, για να γίνει σε ηλικία 74 ετώνπρόεδρος της μικρής Ουρουγουάης των περίπου 3,4 εκατομμυρία. Στην ορκωμοσία του παρευρέθηκαν μεταξύ άλλων η πρόεδρος της Αργεντινής Κίρτσνερ, της Βολιβίας Μοράλες, της Βραζιλίας Λούλα, της Κολομβίας Ουρίμπε, του Ισημερινού Κορέα, της Παραγουάης Λούγκο και της Βενεζουέλας Τσάβες, ενώ δεν έλειψε και η υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Κλίντον. Σεβάστηκε απολύτως την ψήφο των κομμάτων του Πλατιού Μετώπου έχοντας μια αναλογική παρουσία τους στο εσωτερικό της κυβέρνησης.

Πρόεδρος αντάρτης εναντίον της φτώχειας

Μετά την ανάληψη της προεδρίας ο Μουχίκα ανακοίνωσε αρχικά 4 άξονες αλλαγών, στην Παιδεία, την Ασφάλεια, το Περιβάλλον και την Ενέργεια, ενώ φιλοδοξούσε να προχωρήσει σε μια διοικητική μεταρρύθμιση με βάση το μοντέλο της Νέας Ζηλανδίας.

Πρώτος στόχος της κυβέρνησής του ήταν η μείωση της φτώχειας κατά 50%, με αποτέλεσμα οι κοινωνικές δαπάνες να αυξηθούν από το 60,9% στο 75,5% των συνολικών δημοσίων δαπανών από το 2004 έως το 2013, η ανεργία να υποχωρήσει από το 13% στο 7% και ο κατώτατος μισθός να αυξηθεί κατά 250%. Ο Μουχίκα προσέφερε περίπου το 90% του μηνιαίου προεδρικού μισθού του, ύψους 12.000 δολαρίων, σε συλλογικότητες για τους φτωχούς και ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων.  

Σύμφωνα με τη Διεθνή Συνομοσπονδία Συνδικάτων, η Ουρουγουάη έχει γίνει η πιο προηγμένη χώρα σε όλη την Αμερική σε ότι αφορά τον σεβασμό των «θεμελιωδών εργασιακών δικαιωμάτων, ιδίως της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθε, του δικαιώματος συλλογικής διαπραγμάτευσης και του δικαιώματος στην απεργία».

Ο Μουχίκα στήριξε με κάθε μέσο τη λαϊκή κατοικία και αλλαγές στην Παιδεία, προχώρησε στη νομιμοποίηση και τη ρύθμιση της πώλησης της μαριχουάνας και ίδρυσε το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο της Ουρουγουάης. Η κυβέρνησή του άφησε ιστορία στην Ουρουγουάη και όχι μόνο για την ψήφιση μιας σειράς προοδευτικών νόμων, όπως ο γάμος μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου και η αποποινικοποίηση των αμβλώσεων.

Στο διεθνή πολιτική σκηνή ήταν κατά της δυτικής επέμβασης στη Λιβύη, χαρακτήριζε τον Τσάβες τον «πιο γενναιόδωρο πρόεδρο που γνώρισα» και κατάφερε να προχωρήσει σε αποκλιμάκωση των εντάσεων με την Αργεντινή και να καταλήξει σε σημαντικές εμπορικές συμφωνίες.

Για τους Λατινοαμερικάνους ο Πέπε Μουχίκα μαζί με τον Φιντέλ Κάστρο ήταν οι μόνοι πραγματικά άθεοι πρόεδροι της ηπείρου.

Ρεαλπολιτίκ, κοστούμια και ιδανικά

Όταν ο Μουχίκα ήρθε αντιμέτωπος με την πρόκληση των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών σαν πραγματικός αγρότης συμβιβάστηκε μέχρι ενός σημείου με τη ρεαλπολιτίκ καταλαβαίνοντας ότι στις συνθήκες της Ουρουγουάης και τη διεθνή συγκυρία τα οράματα των Τουπαμάρος για μια επαναστατική αγροτική μεταρρύθμιση ή την εθνικοποίηση των τραπεζών δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν έχοντας μια απλή κοινοβουλευτική πλειοψηφία.

Ο φίλος του, ο Λούλα, είχε ήδη συνειδητοποιήσει λίγα χρόνια νωρίτερα ότι η κοινωνική πρόοδος, με άξονα την κατακόρυφη μείωση της ιστορικής φτώχειας, μπορούσε να επιτευχθεί αρκεί το μεγάλο κεφάλαιο να μην αισθανθεί ότι απειλείται άμεσα. Ο Μουχίκα, όπως και ο Λούλα, δεν είχαν αυταπάτες ότι τη στιγμή εκείνη μπορούσαν να δημιουργήσουν μόνο ένας είδος σοσιαλδημοκρατίας των Κριόλων. «Με τα κουστούμια κερδίζονται οι εκλογές αλλά χάνονται τα ιδανικά», είχε πει σε ένα από τα αναρίθμητα αποφθέγματα που τόσο του άρεσαν. Ίσως για αυτό ο Πέπε ολοκλήρωσε τη θητεία του με πολύ χαμηλότερα ποσοστά δημοτικότητας από ό,τι είχε όταν ανέλαβε την εξουσία.

Ο Μουχίκα ήταν ιδεολογικά ταυτισμένος με το απελευθερωτικό κύμα που σάρωσε τη Λατινική και σε πολλές περιπτώσεις και την Κεντρική Αμερική τα πρώτα χρόνια του αιώνα, τον Τσάβες, τον Λούλα, τον Μοράλες, τον Κορέα, τους Κίρτσνερ,  αλλά η γνωστή αθυροστομία του  τον οδήγησε πολλές φορές σε συγκρούσεις με όλους αυτούς τους ηγέτες.

Ο Μουχίκα προσπάθησε να ακολουθήσει μια ρεαλιστική στρατηγική όταν ήταν πρόεδρος, πιστεύοντας βαθιά ότι ο υπερκαταναλωτισμός που καλλιεργείται από το καπιταλιστικό σύστημα έπρεπε να περιοριστεί και μάλιστα άμεσα. Στη Σύνοδο Κορυφής των Ηνωμένων Εθνών στο Ρίο το 2012, ο παλιός ακτιβιστής μίλησε μέσα από τον πολιτικό άνδρα: «Ο αγώνας που πρέπει να δοθεί είναι πολιτιστικός, για να κατακτήσουμε ένα διαφορετικό τρόπου ζωής που δεν θα κυβερνάται από την αγορά». Ο πραγματισμός του Μουχίκα συνάντησε ίσως με τον καλύτερο τρόπο τον Γκράμσι.

Δύο φορές η ιστορία του προβλήθηκε είτε ως ντοκιμαντέρ είτε ως ταινία στις αίθουσες του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, με την υπογραφή του Κουστουρίτσα το 2013 και του Μπρέτσνερ το 2018.  

Παραίτηση από γερουσιαστής

Το 2014 και το 2019 είχε εκλεγεί γερουσιαστής, αλλά τον Οκτώβριο του 2020 πήρε μια μεγάλη απόφαση. «Υπάρχει ο καιρός για να έρθεις και ο καιρός για να φύγεις, και όπως ακριβώς τα φύλλα πέφτουν από τα δέντρα, έτσι πέφτουμε κι εμείς. Η ζωή συνεχίζεται, δεν έχει τόση σημασία», είχε τονίσει ο Μουχίκα όταν ανακοίνωσε ότι παραιτείται από την έδρα του για να επιστρέψει στο αγρόκτημά του και να συνεχίσει τον ακτιβισμό του. Ήταν μέχρι το τέλος του ο ηγέτης του Κινήματος Λαϊκής Συμμετοχής, του μεγαλύτερου κόμματος από τα 19 που συμμετέχουν στο Πλατύ Μέτωπο με 34 από τους 48 βουλευτές και 8 από τους 16 γερουσιαστές του.   

«Ανήκω σε μια γενιά που ήθελε να αλλάξει τον κόσμο. Συντρίφθηκα, ηττήθηκα, κονιορτοποιήθηκα, αλλά εξακολουθώ να ονειρεύομαι ότι άξιζε να αγωνιστώ γι’ αυτό, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να ζήσουν λίγο καλύτερα και με μεγαλύτερη αίσθηση ισότητας», είπε ο Μουχίκα.

Επέλεξε πως θα πεθάνει

Στα τέλη Απριλίου 2024, ο πρώην αντάρτης ανακοίνωσε ότι έπασχε από καρκίνο του οισοφάγου, ο οποίος ήταν δύσκολο να θεραπευτεί. Τον Ιανουάριο του 2025 ανακοίνωσε ότι ο καρκίνος είχε κάνει μεταστάσεις σε όλο το σώμα του και ότι διέκοψε κάθε θεραπεία. «Ο κύκλος μου έκλεισε. Ξεκάθαρα, πεθαίνω. Ο πολεμιστής έχει δικαίωμα στην ξεκούραση», είχε πει τότε, για να συνεχίσει όμως τον ακτιβισμό του στο κόμμα του και να συνεχίσει να φροντίζει τον κήπο του. 

Όταν ένοιωσε πως πλησίαζε το τέλος με τον κλασσικό σαρκασμό του ο Πέπε προειδοποίησε ότι: «Ο Θεριστής είχε ήδη στοιχειώσει την κούνια μου στο παρελθόν, αλλά σε αυτή την περίπτωση έφτασε με το δρεπάνι του έτοιμο».

 Πηγή: epohi.gr