Το βιβλίο «Χρόνος - Από τον μύθο του Κρόνου στο Cern», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Διόπτρα, είναι ένα πολυσυζητημένο δοκίμιο που έγραψε ο διάσημος Ιταλός φυσικός Γκουίντο Τονέλι (Guido Tonelli) για να υπερασπιστεί τον αποφασιστικό ρόλο του χρόνου σε όλα τα μακροσκοπικά και μικροσκοπικά φυσικά φαινόμενα, αλλά και ευρύτερα στην εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης. Ο συγγραφέας υιοθετεί δηλαδή μια μάλλον αιρετική προσέγγιση της σημασίας του χρόνου, αφού οι κυρίαρχες θεωρίες και οι περισσότεροι σύγχρονοι φυσικοί προσπαθούν να εξαλείψουν από τα θεμελιώδη φυσικά φαινόμενα την ενοχλητική παρουσία του χρόνου, όπως υποστηρίξαμε στο προηγούμενο άρθρο μας (Βλ. «Μηχανές του Νου» 3-2-2024).

Ποιος είναι, όμως, ο Γκουίντο Τονέλι και γιατί οι απόψεις του για τον χρόνο έχουν ενοχλήσει πολλούς συνάδελφους του; Στις 4 Ιουλίου του 2012, ανακοινώθηκε στη Γενεύη η ανακάλυψη της ύπαρξης του μποζονίου του Χιγκς, ενός υποθετικού, μέχρι τότε, σωματιδίου που, σύμφωνα με το «Καθιερωμένο Μοντέλο» της μικροφυσικής, καθορίζει τη μάζα όλων των άλλων υποατομικών σωματιδίων. Η ύπαρξη του αινιγματικού σωματιδίου του Χιγκς επιβεβαιώθηκε πειραματικά χάρη στις έρευνες στον Μεγάλο Αδρονικό Επιταχυντή, που βρίσκεται στο CERN (Ευρωπαϊκό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών στη Γενέυη), και ένας από τους αναμφισβήτητους πρωταγωνιστές αυτών των ερευνών ήταν ο Γκουίντο Τονέλι.

Αφορμή για τη συνέντευξη που ακολουθεί είναι η επίσκεψη του Τονέλι στην Αθήνα για να παρουσιάσει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό το βιβλίο του «Χρόνος - Από τον μύθο του Κρόνου στο Cern». Η εκδήλωση θα γίνει την ερχόμενη Πέμπτη 15 Φεβρουαρίου, στις 18.30, στο αμφιθέατρο του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου (Πατησίων 47).

● Καθηγητά Τονέλι, σήμερα οι διαθέσιμες φυσικές εξηγήσεις-θεωρίες εξακολουθούν να αγνοούν το 95% των βασικών συστατικών και των λειτουργιών του Σύμπαντος. Και παρά τις πολύ μεγάλες προόδους της, η σύγχρονη Φυσική απέχει ακόμη πολύ από το να κατανοεί πλήρως ορισμένα από τα θεμελιώδη ζητήματα που την απασχολούν. Και πρώτα απ’ όλα το πρόβλημα της εγγενούς χρονικότητας κάθε φυσικού φαινομένου. Πώς εξηγείται ότι τόσο η σχετικιστική μακροφυσική όσο και η σύγχρονη κβαντική μικροφυσική επιθυμούν να «σκοτώσουν τον Κρόνο», έχουν δηλαδή ανάγκη να εξαλείψουν τον Χρόνο;

Ναι, παρά τις μεγάλες προόδους, η άγνοιά μας είναι ακόμη τεράστια. Και ειλικρινά είναι ενοχλητικό ότι, ακόμη και σήμερα, δεν είμαστε σε θέση να βρούμε κάποια σαφή εξήγηση για τη σκοτεινή ύλη που συγκρατεί μεταξύ τους τούς γαλαξίες και για τη σκοτεινή ενέργεια που προκαλεί την επιταχυνόμενη διαστολή του Σύμπαντος. Εχουμε βέβαια κατανοήσει πώς λειτουργεί η συνήθης ύλη, αυτή που συγκροτεί τα άστρα, τους πλανήτες, τα πετρώματα και όλα αυτά που βλέπουμε γύρω μας, πρόκειται όμως για ένα ασήμαντο τμήμα του όλου: αφού αντιστοιχεί μόλις στο 5%, και το υπόλοιπο 95% του Σύμπαντος παραμένει ακόμη εντελώς μυστηριώδες.

Πάντως, μέχρι τώρα, σε όλα τα φαινόμενα που παρατηρούμε, ο χρόνος εξακολουθεί να παίζει αποφασιστικό ρόλο. Αρρηκτα συνδεδεμένος με τον χώρο, ο χρόνος παραμορφώνεται από την ύλη-ενέργεια και η παρουσία του εξηγεί τη συμπεριφορά του γνωστού Σύμπαντος σε μεγάλη κλίμακα. Εμφανίζεται, όμως, και στα φαινόμενα που καθορίζουν τη συμπεριφορά της ύλης σε μικροσκοπικό επίπεδο: τα ελάχιστα κβαντικά κύματα και οι βαθύτερες συμμετρίες κυβερνώνται από τον χρόνο. Χωρίς την προσφυγή στον χρόνο, η σύγχρονη Φυσική δεν θα ήταν σε θέση να εξηγήσει με ακρίβεια τα φυσικά φαινόμενα που αναπτύσσονται σε σαράντα τάξεις μεγέθους.

Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι σύμφωνα με κάποιες υποθέσεις, που διατυπώνονται από τους φίλους θεωρητικούς φυσικούς, ο χρόνος φαίνεται να μην αποτελεί ένα αναγκαίο και απαραίτητο συστατικό για το Σύμπαν μας. Σύμφωνα μάλιστα με ορισμένες από αυτές τις θεωρητικές υποθέσεις, ο χρόνος θα μπορούσε να αναδυθεί μόνο ως ένα δευτερεύον προϊόν, δεδομένου ότι το ουσιαστικό συστατικό του Σύμπαντος θεωρείται μόνο ο χώρος, ο οποίος έχει μία πολύ λεπτή κοκκώδη υφή.

Εντούτοις, είναι σημαντικό να επισημάνουμε το γεγονός ότι, μέχρι σήμερα, αυτές οι θεωρίες είναι μόνο κομψές εικασίες, που δεν έχουν την παραμικρή εμπειρική επιβεβαίωση. Εύλογα, λοιπόν, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η σύγχρονη Φυσική δεν μπορεί να απαλλαγεί ή να υπάρξει χωρίς τον χρόνο. Και ότι απέχουμε πολύ από την υλοποίηση του πανάρχαιου ονείρου των ανθρώπων να «σκοτώσουν τον Κρόνο».

● Εσείς, αντίθετα, στα βιβλία σας παρουσιάζετε τη χρονική εξέλιξη τόσο του Σύμπαντος, συνολικά, όσο και των επιμέρους φυσικών φαινομένων ως μια διαδικασία που διαμορφώνεται τελικά από την τύχη και την αναγκαιότητα. Τι ακριβώς εννοείτε και γιατί υποστηρίζετε ότι πρόκειται για μια φυσική διαδικασία που δεν κατευθύνεται σε έναν προκαθορισμένο στόχο, ούτε και σχεδιάστηκε (εξ αρχής) από τους φυσικούς νόμους ή από κάποιον Προγραμματιστή;

Διότι, μέχρι τώρα, για το κάθε φυσικό φαινόμενο που έχουμε υποβάλει σε συστηματική έρευνα βρήκαμε πάντοτε μόνο φυσικές εξηγήσεις. Οσο για τις πολυάριθμες περιπτώσεις για τις οποίες δεν διαθέτουμε, ακόμη, κάποια ικανοποιητική εξήγηση, το μόνο που θα συμβούλευα είναι να έχουμε υπομονή. Για παράδειγμα, θα χρειαστούν πολλά χρόνια ή δεκαετίες, και ίσως θα πρέπει να έρθει μια νέα γενιά ερευνητών, όμως, αργά ή γρήγορα, θα ανακαλύψουμε τη φυσική προέλευση της σκοτεινής ύλης και ενέργειας. Και είμαι πεπεισμένος ότι η εξήγησή τους θα είναι, για ακόμη μία φορά, ένας υλικός μηχανισμός που δρα στο εσωτερικό της Φύσης.

Ολα ανεξαιρέτως τα φυσικά φαινόμενα ακολουθούν μια ορισμένη πορεία, η οποία διαμορφώνεται από την τύχη και την αναγκαιότητα, με τρόπο ώστε να μην παραβιάζονται κάποιες βαθύτερες συμμετρίες που οδηγούν στις αρχές διατήρησης. Αυτό που πολύ συχνά παραβλέπουμε ή δεν λαμβάνουμε υπόψη είναι το τεράστιο χρονικό διάστημα που έχει παρέλθει από τη γέννηση του Σύμπαντος μέχρι σήμερα: 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια, καθώς και τον ασύλληπτο αριθμό των «διαφορετικών εργαστηρίων» της Φύσης, μέσα στα οποία συντελέστηκαν τα αναρίθμητα «πειράματα» που οδήγησαν το Σύμπαν στη σημερινή του κατάσταση: εκατοντάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες, καθένας από τους οποίους περιέχει εκατοντάδες δισεκατομμύρια άστρα, τα οποία, με τη σειρά τους, περιβάλλονται από τους πιο διαφορετικούς και παράξενους πλανήτες.

● Συνεπώς, τύχη και αναγκαιότητα αποτελούν για εσάς τις αποφασιστικές έννοιες για την κατανόηση κάθε φυσικής, βιολογικής και, ενδεχομένως, κοινωνικο-ιστορικής εξέλιξης. Επιπλέον, η ιστορία της ανθρώπινης γνώσης μάς διδάσκει ότι τόσο η ευρύτερη επιστημονική περιπέτεια όσο, ειδικότερα, αυτή της Φυσικής, ήταν κατά το παρελθόν και παραμένει μια διαρκής γνωστική επανάσταση, δηλαδή μια σταθερή ρήξη με τις απόλυτες επιστημονικές αλήθειες και τα δόγματα που επικρατούν κάθε εποχή. Στα βιβλία σας, μάλιστα, υποστηρίζετε –από κοινού με άλλους επιστήμονες και επιστημολόγους– ότι κάθε επιστημονική θεωρία και πρακτική θεμελιώνεται στην αναγνώριση του σφάλματος. Επομένως, κάθε επιστήμη βρίσκεται διαρκώς σε αναζήτηση μιας εναλλακτικής θεωρίας που θα διαψεύσει ένα μέρος ή και το σύνολο της επικρατέστερης, μέχρι τότε, θεωρίας. Αν αυτό ισχύει, γιατί θα πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στην πρόσκαιρη επιστημονική γνώση και στις τεχνολογικές εφαρμογές της;

Τύχη και αναγκαιότητα παίζουν όντως αποφασιστικό ρόλο στην κατανόηση των εξελίξεων στη Φυσική και τη Βιολογία. Αντίθετα, η δυναμική των ανθρώπινων ιστορικο-κοινωνικών εξελίξεων είναι αρκετά διαφορετική, επειδή σε αυτήν υπεισέρχονται τα ανθρώπινα όντα με τα πάθη, τους φόβους και τα όνειρά τους. Και σε αυτά δεν μπορούν να εφαρμοστούν οι νόμοι της Φυσικής, και η επιστημονική μας μέθοδος αποτυγχάνει όταν εξετάζουμε μοναδικά φαινόμενα που δεν μπορούν να αναπαραχθούν.

Αντιστρόφως, η μέθοδος του Γαλιλαίου, δηλαδή της συστηματικής παρατήρησης των φυσικών αντικειμένων και της πραγματοποίησης πειραμάτων για να διαπιστώσουμε αν ισχύουν οι προβλέψεις των υποθέσεων που διατυπώνονται, αποδεικνύεται εξαιρετικά αποτελεσματική για την έρευνα των φυσικών φαινομένων. Και είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι οι επιστήμονες δεν αναζητούν την «Αλήθεια», αντίθετα ονειρεύονται να καταρρίψουν τις βεβαιότητες που θα έχουν συσσωρευτεί μέχρι εκείνη τη στιγμή.

Η εντυπωσιακή ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης προκύπτει από τις προσπάθειες χιλιάδων επιστημόνων να ανακαλύψουν νέα φαινόμενα, τα οποία θα τους αναγκάσουν να προτείνουν μια ευρύτερη και πιο πλήρη επιστημονική θεωρία. Εδώ όμως απαιτείται μεγάλη προσοχή, επειδή η «παλιά θεωρία» δεν αποδείχτηκε εντελώς εσφαλμένη, απλώς είχε ένα πιο περιορισμένο πεδίο εφαρμογών.

Για παράδειγμα, η κλασική μηχανική χρησιμοποιείται ακόμη σήμερα, με μεγάλη επιτυχία, για τη λεπτομερή περιγραφή της κίνησης των μακροσκοπικών σωμάτων (ενός αεροπλάνου, ενός αυτοκινήτου κ.λπ.), ενώ είναι ακατάλληλη για την περιγραφή της κίνησης των ηλεκτρονίων γύρω από τον πυρήνα ενός ατόμου. Σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να καταφύγουμε στην κβαντική μηχανική, μια γενικότερη και πληρέστερη θεωρία από την Κλασική Μηχανική.

Με ανάλογο τρόπο, σήμερα, αναζητάμε μια ευρύτερη θεωρία της ύλης, η οποία θα πρέπει να υπερβαίνει το «Καθιερωμένο Μοντέλο» για τις θεμελιώδεις φυσικές αλληλεπιδράσεις. Και η νέα φυσική που θα προκύψει θα πρέπει αφενός να εξηγεί τα φαινόμενα που δεν κατανοούμε σήμερα, και αφετέρου να περιλαμβάνει, ως υποπερίπτωση, την τρέχουσα θεωρία, η οποία θα εξακολουθεί να ισχύει για τα φαινόμενα μιας ορισμένης ενεργειακής κλίμακας.

Ο Guido Tonelli είναι κορυφαίος ερευνητής στη φυσική των σωματιδίων, καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Πίζας και ένας από τους πρωταγωνιστές της ανακάλυψης του μποζονίου του Χιγκς στον Μεγάλο Επιταχυντή Σωματιδίων του CERN στη Γενεύη. Για το σπουδαίο επιστημονικό του έργο έχει λάβει το διεθνές βραβείο Fundamental Physics Prize (2013), το βραβείο Enrico Fermi της Ιταλικής Εταιρείας Φυσικής (2013), ενώ το 2014 του απονεμήθηκε τιμητικό μετάλλιο από τον πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας. Εκτός από το πιο πρόσφατο βιβλίο του για τον Χρόνο, από τις εκδόσεις Διόπτρα κυκλοφορεί και το βιβλίο του «Γένεση - Η μεγάλη ιστορία της προέλευσης του κόσμου», αμφότερα πολύ καλά μεταφρασμένα από τη Μαρία Οικονομίδου

Την Τρίτη 13 Φεβρουαρίου, ώρα 20.30, θα παρουσιάσει στην Αρτα το βιβλίο του «Γένεση - Η μεγάλη ιστορία της προέλευσης του κόσμου», στην αίθουσα του Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου Αρτης. Την Πέμπτη 15 Φεβρουαρίου, ώρα 18.30, θα παρουσιάσει στην Αθήνα –μαζί με δύο Ελληνες ομιλητές– το βιβλίο του «Χρόνος - Από τον μύθο του Κρόνου στο Cern», στο αμφιθέατρο του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου (Πατησίων 47). Οι εκδηλώσεις θα γίνουν με ταυτόχρονη διερμηνεία.

Πηγή: efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy