Αργυρώ Μποζώνη. Είκοσι ένα χιλιόμετρα δυτικά της Αθήνας ξεκινά στις 4 και 5/2 το σημαντικότερο πολιτιστικό γεγονός του 2023. Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός μας ξεναγεί βήμα βήμα σε ένα συναρπαστικό διήμερο.

Ημέρα πρώτη (Σάββατο 4/2)

Η Τελετή Έναρξης των εκδηλώσεων της διοργάνωσης «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» ξεκινά τo Σάββατο, 4 Φεβρουαρίου 2023. Είναι το τέλος και η αρχή. Το τέλος μιας κοπιώδους και επίπονης προετοιμασίας που σφραγίστηκε από στιγμές σπάνιας χαράς και πλήθος Μυστηρίων και η αρχή μιας χρονιάς που φιλοδοξεί πρωτίστως να συνδέσει τους πολίτες με τον πολιτισμό και να δημιουργήσει μια καλύτερη ποιότητα ζωής μέσα από πολιτισμικές δράσεις, αφήνοντας παρακαταθήκη στην πόλη ιδέες και έργα που θα διαμορφώσουν και θα βελτιώσουν μια καθημερινότητα άρρηκτα συνδεδεμένη με όλες τις διαστρωματώσεις της Ιστορίας μέσω διατυπωμένων και μη διαλόγων σε έναν τόπο με πλούσια ιστορία, μοναδικό μυθολογικό παρελθόν και διαχρονικούς συμβολισμούς.  

Πρόκειται για την πρώτη μέρα ενός πυκνού διημέρου εκδηλώσεων στην Ελευσίνα που το 2023 είναι η χρονιά της, μια χρονιά-ορόσημο, κατά την οποία μπαίνει στον ευρωπαϊκό και διεθνή χάρτη. Εδώ, στη σύγχρονη Ελευσίνα, μια πόλη 30.000 κατοίκων περιτριγυρισμένη από εργοστάσια τσιμέντου και διυλιστήρια πετρελαίου, όπου βρίσκονται θαμμένα τα αρχαιότερα κατάλοιπα των Ελευσινίων Μυστηρίων, σε αυτόν τον συμβολικό τόπο της ολοκλήρωσης του ανθρώπου.

Είκοσι ένα χιλιόμετρα δυτικά της Αθήνας ανατέλλει η μέρα που σε αυτόν τον αρχαίο σιτοβολώνα, αυτόν τον σύγχρονο κήπο όπου ανθούν πολιτιστικές πράξεις και ιδέες, θα φανούν οι δύο έννοιες που διέπουν την υπόσταση και την παρουσία της Ελευσίνας στην Ιστορία: οι Πομπές και η Καθετότητα ή, αλλιώς, ο Επάνω και ο Κάτω Κόσμος. Σε αυτές ακριβώς στηρίζεται το κύριο γεγονός της Τελετής Έναρξης ως συμβάντος, ως δράσης και ως θεάματος σε συνάφεια με τον ορισμό της Ελευσίνας, της έλευσης, της Άφιξης του Αξιοσημείωτου. Θα συνδεθούν και τα δυο ζωογόνα σημεία του ορίζοντα, η Ανατολή και η Δύση, αλλιώς το ανατολικότερο τοπόσημο της Πολιτιστικής, το εργοστάσιο χρωμάτων και βερνικιών Ίρις, με το πιο δυτικό, το Ελαιουργείο· και αυτά τα σημεία του ορίζοντα θα ορίσουν και τις εκδηλώσεις.

Εδώ έχουμε μερικά ιστορικά συμβάντα που αξίζει να αναφερθούν γιατί πρόθεση της διοργάνωσης –και αυτή είναι μια διαφορά στη στάση και στο concept της Ελευσίνας από άλλες πολιτιστικές πρωτεύουσες, που διαφοροποιείται από τη λογική του φαντασμαγορικού θεάματος που σκάει σαν πυροτέχνημα και χάνεται–, είναι να διερευνηθεί τι απ’ όσα περιλαμβάνονται στην Τελετή Έναρξης ή εγγράφονται στο σώμα της πόλης και στη συνείδηση τη δική της και των επισκεπτών της μπορεί να μείνει ως μια μορφή παρακαταθήκης – κι αυτή είναι η πιο κρίσιμη λέξη στο λεξιλόγιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας.

Φάση Α'

Οριζόντιος Άξονας

Η άφιξη των τεσσάρων πομπών
Στην πρώτη φάση έχουμε την άφιξη τεσσάρων πομπών, ανθρώπων που διασχίζουν τη γεωγραφία της Αττικής, της ίδιας της Ελευσίνας αλλά και της Ευρώπης. Οι πομπές χαρακτήριζαν την πόλη από την πρώτη εμφάνισή της στην ιστορία· οι αρχές τους χάνονται στον μακρινό δωδέκατο αιώνα π.Χ. Συνθέτουν το dramatis personae του πρώτου μέρους της τελετής και συμπληρώνονται από μια πέμπτη πομπή, άτυπη, που συνιστά η άφιξη των επισκεπτών και των προσκεκλημένων στην Τελετή Έναρξης. 

Πομπή πρώτη
Η πρώτη πομπή, που φιλοδοξεί να γίνει θεσμός στην πόλη, εγκαινιάζεται αυτήν τη μέρα και είναι η Θαλάσσια «Ιερά» Οδός. 

Μια απαραίτητη διευκρίνιση για την ονομασία. Η Ιερά Οδός είναι μία, αυτή που γνωρίζουμε και διατηρεί την ονομασία της, παρά τη σημερινή υποβαθμισμένη κατάστασή της: ξεκινά από το Δίπυλο, στον Κεραμεικό, διασχίζει τον Ελαιώνα και καταλήγει στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, συγκεκριμένα στο ιερό της, εξού και το όνομα. 

Έχουμε μαρτυρίες από τον Πλούταρχο ότι υπήρχε και θαλάσσια οδός, δηλαδή ότι έφταναν εκεί διά θαλάσσης πιστοί προσκυνητές για τις τελετές της Δήμητρας. Δεν είχε ειδική ονομασία, αλλά λέγεται κατ’ ευφημισμόν «ιερά», καθώς οδηγούσε στο ιερό της πόλης. Είναι ενδιαφέρον ότι ακόμα και σήμερα ο αρχαιολογικός χώρος της Ελευσίνας έχει δυο εισόδους: τη βόρεια, όπου φτάνει η χερσαία ιερά οδός, και τη νότια για όσους έφταναν διά θαλάσσης – αυτή θα ενεργοποιηθεί στην Τελετή Έναρξης. Ιδανικό και στόχος της διοργάνωσης είναι να παραμείνει αυτή η θαλάσσια διαδρομή ώστε να μπορούν να τη χρησιμοποιούν οι επισκέπτες της Ελευσίνας και οι τουρίστες, γιατί συνιστά μια σπάνια πολιτιστική εμπειρία. 

Η πομπή ξεκινά από τον Πύργο του Πειραιά, από κει που φεύγουν τα πλοία για τον Σαρωνικό και τη Σαλαμίνα. Και καθώς ο υπότιτλος της πρώτης πομπής είναι «επτά δήμοι, μια θάλασσα», η διαδρομή περνά από τον Πειραιά, τη Δραπετσώνα, το Κερατσίνι, το Πέραμα, το Χαϊδάρι, τον Ασπρόπυργο και την Ελευσίνα. Στην ουσία πρόκειται για μια διαδρομή σε ένα άλλου τύπου άβατο: περνάς μέσα από την καρδιά της πρώην και της νυν βιομηχανικής ζώνης, από την καρδιά μιας εργατικής ζώνης που παραγνωρίζεται ή παραλείπεται, από την καρδιά της Δυτικής Αττικής. 

Η πορεία αυτή έχει ιστορική χροιά. Φαντάζεσαι ότι διασχίζεις τα νερά όπου δόθηκε η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, σαν να κρατάς έναν μυθικό χάρτη. Αν σηκώσεις το κεφάλι σου, κοιτώντας προς το Αιγάλεω, είναι σαν να βλέπεις τον θρόνο του Ξέρξη, εκείνον που έστησε για να παρακολουθήσει τον θρίαμβο των στρατευμάτων του· εν τέλει είδε την καταστροφή τους.

Λεπτομέρεια της θαλάσσιας διαδρομής που αξίζει να προσεχτεί: το νησάκι του Αγίου Γεωργίου, ένας τόπος καραντίνας, λοιμοκαθαρτήριο γι’ αυτούς που έφταναν στην Ελλάδα. Εκεί πέρασε κλεισμένος δέκα μέρες ο Λε Κορμπιζιέ όταν έφτασε στη χώρα· κατά την παραμονή του, μάλιστα, κράτησε σημειώσεις.

Το πλοίο, όπου εν είδει ξενάγησης θα γίνει μια δράση πολυμεσική, αφηγηματική και μουσική, θα κάνει την πρώτη του διαδρομή διασχίζοντας τα άδυτα του ευρύτερου εργατικού κινήματος με το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη η Ελευσίνα – αν η αρχαιότητα είναι η καρδιά της, η εργατική κληρονομιά είναι οι πνεύμονές της.

Η διαδρομή περνά από τη Β’ Πειραιά, που στις σελίδες του ιστορικού και πολιτικού σουρεαλισμού της σύγχρονης ιστορίας είναι η εκλογική περιφέρεια της Δυτικής Αττικής που δημιουργήθηκε το 1958 κυρίως για να περιορίσει την εκλογική δύναμη της ΕΔΑ και η εκλογική περιφέρεια στην οποία εκλέχτηκε η Μελίνα Μερκούρη –η οποία τιμάται στην Τελετή Έναρξης– το 1977 με το ΠΑΣΟΚ, μια λεπτομέρεια κρίσιμη για την πολιτική σημειολογία της περιοχής.

Η διαδρομή θα επαναλαμβάνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της Πολιτιστικής· ο ΕΟΤ και ο Οργανισμός Λιμένος Ελευσίνας έχουν αντιληφθεί τη σημασία του εγχειρήματος. Θα διαρκεί σαράντα λεπτά και είναι ένας εναλλακτικός και πιο εύκολος τρόπος μετακίνησης: φτάνεις με το μετρό μέχρι τον Πειραιά, επιβιβάζεσαι στο πλοίο και ακολουθείς μια πρωτότυπη θαλάσσια διαδρομή που δεν είχες δοκιμάσει ποτέ πριν. Η πρώτη αυτή πομπή φτάνει στο λιμάνι της Ελευσίνας, κοντά στο Ελαιουργείο, τόπο συγκέντρωσης των πομπών που παίζει εμβληματικό ρόλο στην Τελετή Έναρξης, καθώς είναι και ο πιο γνωστός στους Αθηναίους επισκέπτες από τα Αισχύλεια και τις εικαστικές εγκαταστάσεις.

Πομπή δεύτερη
Η δεύτερη πομπή που καταφθάνει είναι το λεγόμενο «Ελευσίνιο Κίνημα» και απηχεί το εργατικό κίνημα, μια απόχρωση που δεν θα μπορούσε να λείψει από την Τελετή Έναρξης.

Είναι η πομπή όλων των εθνοτοπικών συλλόγων της Ελευσίνας που συνιστούν το μωσαϊκό των κατοίκων της σήμερα. Παρελαύνουν με τις ενδυμασίες τους και ο κορυφαίος κάθε συλλόγου φέρει κάτι από τον πολιτιστικό πλούτο του τόπου καταγωγής του. Στην Ελευσίνα υπάρχουν δεκατέσσερις εθνοτοπικοί σύλλογοι: Λαογραφικός Σύλλογος Ελευσίνας «Το Αδράχτι», Θεσσαλική Ένωση Θριασίου Πεδίου, Σύλλογος Ποντίων Ελευσίνας «Νέα Τραπεζούντα», Σύλλογος Ποντίων, Μαγούλας και Περιχώρων, Σύλλογος Ηπειρωτών Θριασίου Πεδίου, Πανηπειρωτικός Σύνδεσμος Ελευσίνας, Αδελφότητα Ρωμανιωτών Αττικής - «Λάκκας Σουλίου», Σύλλογος Μικρασιατών Ελευσίνας, Σύλλογος Συμιακών Ελευσίνας «Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος», Κερκυραϊκή Ένωση Ελευσίνος Θριασίου Πεδίου και Μεγαρίδος «Ο Άγιος Σπυρίδων», Χιακή Ένωση Ελευσίνας «Αγία Μαρκέλλα», Ένωση Κρητών Ελευσίνας «Η Μεγαλόνησος», Σύλλογος Πελοποννησίων Ελευσίνας, Ένωση Δωδεκανησίων Ελευσίνας «Ταξιάρχης ο Παερμιώτης». Κάθε σύλλογος εκκινεί από το σημείο όπου βρίσκονται τα γραφεία του στην πόλη και όλοι μαζί, διατρέχοντας την πόλη, φτάνουν στην κεντρική πλατεία και από εκεί στο Παλαιό Ελαιουργείο. Στη διαδρομή θα υπάρχουν δράσεις και ηχητικές αντηχήσεις. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι όλη αυτή η δραστηριότητα από τις εκδηλώσεις κάθε ημέρας θα καταγράφεται από drones και κάμερες και θα προβάλλεται σε τέσσερις μεγάλες led οθόνες. 

Η πρώτη φάση θα πραγματοποιηθεί στο Παλαιό Ελαιουργείο, που διαθέτει δυο προαύλια, αυτό που βλέπουμε μπαίνοντας στον χώρο και αυτό που έχει δημιουργηθεί στο πάρκινγκ – ενδιαμέσως βλέπουμε τις αποθήκες που θα ανοίξουν για πρώτη φορά. Μέρος των δράσεων θα πραγματοποιηθεί και στο ανοιχτό θέατρο, το πιο γνωστό μέχρι σήμερα πολιτιστικό σημείο της Ελευσίνας, που για περισσότερα από είκοσι χρόνια έχει φιλοξενήσει πληθώρα παραστάσεων και εκδηλώσεων.

Πομπή τρίτη
21 χιλιόμετρα - μια ημεροδρομία 

Κάνοντας ανοιχτό κάλεσμα σε ημεροδρόμους σε όλη την Ελλάδα, η Επιφάνεια, η γιορτή της Ιεράς Οδού, ξεκινά από τον Κεραμεικό και φτάνει στο Ελαιουργείο. Έχει χαρακτήρα εορταστικό και οι συμμετέχοντες σε αυτήν θα δώσουν ζωή στην αρχαία Ιερά Οδό, διασχίζοντας το Δαφνί, περνώντας από τη λίμνη Κουμουνδούρου και φτάνοντας στην πόλη της Ελευσίνας. Εκεί θα περπατήσουν στο τελευταίο διασωθέν κομμάτι της Ιεράς Οδού μέσα στην πόλη, που εκτείνεται από το άγαλμα του Αισχύλου μέχρι τον αρχαιολογικό χώρο, θα διέλθουν από τον αρχαιολογικό χώρο και θα βγουν από τη νότια είσοδό του για να φτάσουν στο Παλαιό Ελαιουργείο.

Πρόκειται για τη σύγχρονη αναβίωση της εμπειρίας των Ελευσινίων Μυστηρίων, της πομπής για τα εννιάμερα της Δήμητρας, του εθίμου που σήμερα επιβιώνει και στη χριστιανική θρησκεία με τα εννιάμερα του πένθους. Κατά κοινή παραδοχή, ήταν η ιερότερη και πιο σεβαστή απ’ όλες τις τελετές της αρχαίας Ελλάδας.

«Γιατί ανάμεσα στους εξαίρετους και πράγματι θεϊκούς θεσμούς που η Αθήνα σας έχει γεννήσει και φέρει στην ανθρωπότητα, καμία, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι καλύτερη από αυτά τα Μυστήρια. Γιατί μέσω αυτών αποβάλαμε τον βάρβαρο και άγριο τρόπο ζωής, μορφωθήκαμε και εκπολιτιστήκαμε. Και “μύησις” καθώς αποκαλείται, πράγματι μάθαμε τις απαρχές της ζωής και αποκτήσαμε τη δύναμη όχι μόνο να ζούμε ευτυχισμένοι, αλλά και να πεθαίνουμε με μια καλύτερη ελπίδα», γράφει ο Κικέρων στο Περί Νόμων.

Πομπή τέταρτη  
TimeCircus: Αμβέρσα - Ελευσίνα με τα πόδια

Από το Βέλγιο έως την Ελευσίνα, οι TimeCircus διανύουν πεζή 3.000 χιλιόμετρα σε εννέα μήνες με μοναδικό «όχημα» την ανθρώπινη θέληση. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη προσκυνηματική πομπή στα 3.500 χρόνια ιστορίας της πόλης. Οι TimeCircus, η καλλιτεχνική κολεκτίβα από την Αμβέρσα με δημιουργικό πυρήνα που αποτελείται από 15 καλλιτέχνες, χειροτέχνες και δημιουργούς, διασχίζει την Ευρώπη με ένα πλοίο ξηράς, το LANDSHIP, που κινείται μόνο με την ανθρώπινη δύναμη. Το μακρύ ταξίδι τους, που θα τελειώσει με την άφιξή τους στην Ελευσίνα, αποτελεί ένα ζωντανό σχόλιο για τον εικοστό πρώτο αιώνα της ύφεσης, της κλιματικής αλλαγής και της άμετρης κατανάλωσης φυσικών πόρων – μια δράση ενθάρρυνσης, δύναμης, ελπίδας και συμμετοχής όλων των Ευρωπαίων πολιτών. Μια άσκηση ύπαρξης στον δρόμο, στη διάρκεια της οποίας η ομάδα γνωρίζει πολλά διαφορετικά άτομα απ’ όλη την Ευρώπη, ανταλλάζει απόψεις, εμπνέεται, δημιουργεί και κερδίζει αγάπη και σεβασμό. Η πομπή τους θα καταλήξει στην Ελευσίνα, μεταφέροντας στην πόλη όλες τις εμπειρίες τους ως έναν ύμνο στη διαφορετικότητα. Με την άφιξή τους οι TimeCircus θα ξεκινήσουν την κατασκευή του ARK, της Κιβωτού Αιωνίου Νεότητος και Πολιτισμού, ενός χώρου για τους κατοίκους της πόλης, πρώτης και τρίτης ηλικίας. Όλοι θα έχουν πρόσβαση στο ARK, καμία κοινωνική ομάδα δεν θα αποκλείεται. Στο κέντρο του θα δεσπόζει το LANDSHIP, που πλέον θα λειτουργεί ως κινητή ομαδική έκθεση όλων των υλικών και ιστοριών που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια της πορείας του.

Οι TimeCircus πέρασαν από το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Γερμανία, την Αυστρία, την πόλη Βέσπρεμ της Ουγγαρίας, αδελφή Πολιτιστική Πρωτεύουσα για το 2023, και την Τιμισοάρα της Ρουμανίας, την τρίτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα για το 2023. Με το ARK, θέλουν να δημιουργήσουν ένα βιώσιμο τοπόσημο, το οποίο θα προωθεί τη συμφιλίωση και την ενότητα, κάμπτοντας τις όποιες πολιτικές, κοινωνικές και φιλοσοφικές ενστάσεις σχετικά με την ελευθερία. Τα βήματά τους θα σηματοδοτήσουν την αντίστροφη μέτρηση για την Τελετή Έναρξης της Ελευσίνας και η δράση τους βρίσκεται στον πυρήνα του concept της πολιτιστικής πρωτεύουσας για μια ενωμένη Ευρώπη, όπως τις διατύπωσε η Μελίνα Μερκούρη. Είναι η τέταρτη πομπή που θα μπει στο Ελαιουργείο και έχει σημασία να υποδεχτούμε τους πρωταγωνιστές αυτού του μοναδικού ιστορικού γεγονότος ως την Άφιξη του Αξιοσημείωτου.

Πατώντας  lifo.gr/culture/eikastika/eleysina  θα εμφανιστεί ολόκληρο το άρθρο με τις όμορφες φωτογραφίες του που περιλαμβάνει την Φάση Β' ( ο κάθετος άξονας) τη Φάση Γ' ( Παράκτιος πολιτιστική διαδρομή). Φάση Δ' ( Ίρις και Μουσική) και την Ημέρα Δεύτερη, Κυριακή 5.2.23