Και υπάρχουν και άλλα προβλήματα: το 1990 το 3% των ανδρών δήλωναν ότι δεν έχουν κανένα στενό φίλο. Το 2021 το ποσοστό ήταν 15%. Το 2014 περισσότεροι ενήλικες άνδρες ζούσαν με τους γονείς τους από ό,τι με σύζυγο ή σύντροφο. Περισσότεροι άνδρες δηλώνουν ότι αν τους συμβεί κάτι θα πάρουν τηλέφωνο τους γονείς τους, από αυτούς που δηλώνουν ότι θα πάρουν φίλους. 

 Οι σημερινοί άνδρες μοιάζουν άβουλοι, παραιτημένοι, μπερδεμένοι και δυστυχισμένοι. Δεν φταίει η «τοξική αρρενωπότητα», η αποδυνάμωση της πατριαρχίας ή ο φεμινισμός. Τα αίτια, λέει ο Ριβς, είναι κυρίως θεσμικά. Και (δύσκολα, αλλά σίγουρα) μπορούν να επιλυθούν. 

 Εδώ σήμερα θέλω να σας γράψω μερικά πράγματα επιπλέον όσων έγραψα τις προάλλες, περισσότερες πληροφορίες για τις δύο ανισότητες που διαμορφώνονται ανάμεσα στα φύλα, στο πεδίο της εκπαίδευσης και στο πεδίο της εργασίας, όπως τις περιγράφει ο Ριβς στο βιβλίο του. Νομίζω ότι είναι στοιχεία που έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, καταρρίπτουν κάποιους μύθους, και αποτελούν καλή τροφή για σκέψη και για τη δική μας κοινωνία εδώ που, βέβαια, έχει και κάποιες διαφορές και ιδιαιτερότητες.

Οι ανισότητες στην εκπαίδευση

Ενα από τα βασικά προβλήματα που αναδεικνύει το βιβλίο –ίσως το σημαντικότερο– είναι οι ανισότητες στην εκπαίδευση. Εδώ και πάρα πολύ καιρό, τα κορίτσια τα πηγαίνουν πολύ καλύτερα από ό,τι τα αγόρια στην εκπαίδευση. Λέει, μάλιστα, ότι ενώ το χάσμα της ανισότητας στην αγορά εργασίας κλείνει, το χάσμα της ανισότητας (προς την άλλη κατεύθυνση) στην εκπαίδευση ανοίγει ολοένα. Παραθέτει και πολυάριθμα στοιχεία περί αυτού, κυρίως από τις ΗΠΑ, αλλά και από άλλες ανεπτυγμένες χώρες. 

Το 1972 το ποσοστό των ανδρών που έπαιρναν πανεπιστημιακό πτυχίο στις ΗΠΑ, λέει, ήταν 13 ποσοστιαίες μονάδες μεγαλύτερο από το ποσοστό των γυναικών. Το 1982, το κενό είχε κλείσει. Το 2019 η διαφορά ήταν 15 μονάδες, αλλά από την άλλη. Σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, τα κορίτσια είναι ένα χρόνο μπροστά από τα αγόρια στην ανάγνωση. Τα αγόρια είναι 50% πιο πιθανό να παίρνουν τον κατώτατο βαθμό και στα τρία θέματα: μαθηματικά, επιστήμες και ανάγνωση. Η εξαιρετική επίδοση των παιδιών από τη Φινλανδία στην PISA οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην εξαιρετική επίδοση των κοριτσιών. 

Τα κορίτσια, λέει, είναι 14 ποσοστιαίες μονάδες πάνω στο κατά πόσο είναι έτοιμα για να ξεκινήσουν το σχολείο στην ηλικία των 5. Η διαφορά τους στην ικανότητα ανάγνωσης είναι 6 ποσοστιαίες μονάδες στην τετάρτη δημοτικού, και φτάνει τις 11 μονάδες στη δευτέρα γυμνασίου. Αντίθετα, στα μαθηματικά, όπου τα αγόρια ακόμα τα πηγαίνουν καλύτερα στις πρώτες τάξεις, το χάσμα εξαφανίζεται αργότερα. Το 88% των κοριτσιών τελειώνουν το γυμνάσιο στην ώρα τους –έναντι του 82% των αγοριών (2018). Το 57% των πτυχίων σε επίπεδο μπάτσελορ πάνε σε γυναίκες. Το 1970 μόνο 1 στα 10 MBA πτυχία πήγαινε σε γυναίκες. Σήμερα πηγαίνει το 46%. Το 1970 λιγότερα από 1 στα 20 πτυχία νομικής πήγαινε σε γυναίκες. Σήμερα είναι περισσότερα από τα μισά. Το ίδιο ισχύει στις ιατρικές και τις οδοντιατρικές σχολές. Το πανεπιστημιακά περιοδικά στις 16 μεγαλύτερες νομικές σχολές των ΗΠΑ την εποχή που γραφόταν το βιβλίο είχαν διευθύντριες γυναίκες –όλα. Το 1970, το 31% των πανεπιστημιακών πτυχίων στο Ηνωμένο Βασίλειο πήγαιναν σε γυναίκες. Σήμερα είναι το 58%. 

Σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ αυτή τη στιγμή βγαίνουν περισσότερες γυναίκες με πανεπιστημιακό πτυχίο από ό,τι άντρες. Σε όλα τα πανεπιστήμια των ΗΠΑ υπάρχουν περισσότερες φοιτήτριες από ό,τι φοιτητές. Στην Ισλανδία (τη χώρα με τις καλύτερες επιδόσεις στην ισότητα των φύλων στον κόσμο), το 77% των φοιτητών είναι γυναίκες. Σε κάποια κολέγια των ΗΠΑ, ακόμα και σε μεγάλα και διάσημα, όπως το Βάσαρ και το Κένιον, έχουν ήδη αρχίσει μια (λίγο πολύ σιωπηρή) πολιτική ποσόστωσης για την προσέλκυση περισσότερων ανδρών. Σκεφτείτε το λίγο. Δέχονται υποψηφίους με χαμηλότερη βαθμολογία, αν είναι άνδρες. 

Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί τα πηγαίνουν τόσο καλύτερα τα κορίτσια στα μαθήματα; Η εξήγηση, λέει ο Ριβς, βρίσκεται κυρίως στη βιολογία. Ο προμετωπιαίος φλοιός του εγκεφάλου ωριμάζει δύο χρόνια αργότερα στα αγόρια από ό,τι στα κορίτσια –είναι το κέντρο του εγκεφάλου που μεταξύ άλλων ρυθμίζει τον έλεγχο των παρορμήσεων και την ικανότητα σχεδιασμού για το μέλλον. Η παρεγκεφαλίδα, το κέντρο που κατευθύνει τον έλεγχο πάνω στα συναισθήματα και σχετίζεται με γνωσιακές δεξιότητες φτάνει στο πλήρες της μέγεθος στα 11 χρόνια στα κορίτσια και στα 15 στα αγόρια. Πολύ απλά, ο εγκέφαλος των αγοριών ωριμάζει πολύ πιο αργά από ό,τι ο εγκέφαλος των κοριτσιών. 

Γι’ αυτό μια από τις λύσεις που προτείνει ο Ριβς –αρκετά ρηξικέλευθη, νομίζω– είναι τα αγόρια να ξεκινούν το σχολείο ένα χρόνο αργότερα. Αλλη πρότασή του είναι να δοθούν κίνητρα για να μπουν περισσότεροι άνδρες δάσκαλοι στα σχολεία. 

Το εκπαιδευτικό σύστημα είναι σχεδιασμένο ώστε να ωφελεί περισσότερο τα κορίτσια, ισχυρίζεται ο Ριβς. Βεβαίως, σπεύδει να διευκρινίσει ότι αυτό δεν είναι ευθύνη των κοριτσιών ή του φεμινιστικού κινήματος. Τα περισσότερα εκπαιδευτικά συστήματα στον κόσμο, άλλωστε, σχεδιάστηκαν από τους άντρες. Η διαφορά στα εκπαιδευτικά αποτελέσματα ήταν δυσκολότερο να αποτυπωθεί σε παλαιότερες εποχές, επειδή τότε σε όλες τις χώρες του κόσμου τα κορίτσια αποθαρρύνονταν από το να διεκδικήσουν θέσεις στα πανεπιστήμια ή περαιτέρω κατάρτιση για να μπουν στην αγορά εργασίας. Από τη στιγμή όμως που άνοιξε η αγορά εργασίας και για τις γυναίκες, και σιγά σιγά οι οικογένειες επέτρεπαν και αργότερα ενθάρρυναν τα κορίτσια να μπουν στην εκπαίδευση, οι διαφορές αγοριών και κοριτσιών έγιναν οφθαλμοφανείς. Και σήμερα κανείς δεν το αναγνωρίζει, καν ως πρόβλημα. 

Οι ανισότητες στην εργασία  

Στα εργασιακά, το πρόβλημα είναι διαφορετικό. Εκεί οι διαχρονικές ανισότητες είναι εις βάρος των γυναικών, και με σαφείς και πέραν πάσης αμφισβήτησης τρόπους. Βεβαίως, εκείνες οι ανισότητες σταδιακά μειώνονται. Ενας από τους λόγους για τους οποίους το μισθολογικό χάσμα μειώνεται, ας πούμε, είναι το ότι οι μισθοί των ανδρών μειώνονται πολύ πιο γρήγορα από όσο αυξάνονται οι μισθοί των γυναικών. Επίσης, το ποσοστό των ανδρών που βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας αυξάνεται. Ενας από τους λόγους της αποχώρησης των ανδρών από την αγορά εργασίας είναι ότι οι αποκαλούμενες «αντρικές» δουλειές είναι αυτές που πλήττονται περισσότερο από την αυτοματοποίηση αλλά και την παγκοσμιοποίηση. Το 70% των εργαζομένων στη μεταποίηση, το 80% των εργαζομένων στις μεταφορές και το 90% των εργαζομένων στον κατασκευαστικό κλάδο είναι άντρες. Σε αυτούς τους κλάδους είναι που είδαμε τη μεγαλύτερη απώλεια θέσεων εργασίας από την αυτοματοποίηση τις τελευταίες δεκαετίες. Αντίθετα, σε κλάδους όπως η εκπαίδευση, οι υπηρεσίες ή η υγεία, όπου εργάζονται περισσότερες γυναίκες, οι συνέπειες από την τεχνολογική εξέλιξη είναι μικρότερες. Εδώ αξίζει να τονίσουμε κάτι που και ο Ριβς επαναλαμβάνει πολλές φορές στο βιβλίο: αυτές οι ανισότητες δεν αφορούν τις ελίτ. Οι καλά εκπαιδευμένοι, ακριβοπληρωμένοι άνδρες δεν έχουν πρόβλημα, ούτε με την είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, ούτε με τις ανισότητες στην εκπαίδευση. Οι προνομιούχοι ευκατάστατοι και καλοπληρωμένοι άνδρες απολαμβάνουν μόνο τα καλά των αλλαγών στην αγορά εργασίας και κανένα από τα προβλήματα. Αλλά η μεγάλη μάζα των μεσαίας ή χαμηλότερης τάξης ανδρών, έχει μεγάλο πρόβλημα. 

Σκεφτείτε το εξής ενδιαφέρον και απροσδόκητο που επισημαίνει: Καθώς τα χειρωνακτικά επαγγέλματα μειώνονται σε αριθμό, οι άνδρες γίνονται πιο αδύναμοι. Σήμερα, λέει, λιγότερες από 1 στις 10 θέσεις εργασίας είναι «βαριές» σύμφωνα με τον ορισμό του Γραφείου Στατιστικής της Εργασίας στις ΗΠΑ (εργασίες, δηλαδή, στις οποίες χρειάζεται να σηκώνεις μεγάλο βάρος ενίοτε ή μικρότερα βάρη συχνά). Σύμφωνα με τον Ριβς, αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι άνδρες να είναι πιο αδύναμοι σήμερα από ό,τι παλαιότερα, κατά μέσο όρο. Ο μέσος άνδρας ηλικίας γύρω στα 30 το 1985 μπορούσε να σφίξει το χέρι κάποιου άλλου με κατά μέσο όρο 15 κιλά περισσότερη δύναμη από ό,τι μια γυναίκα αντίστοιχης ηλικίας. Σήμερα η δύναμη ανδρών και γυναικών στη χειραψία είναι, λέει, σχεδόν ίδια. 

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των αλλαγών είναι ότι άνδρες που μπήκαν στην αγορά εργασίας το 1983 θα βγάλουν κατά τη διάρκεια της καριέρας τους 10% λιγότερα χρήματα από όσα έβγαλαν οι άνδρες που μπήκαν το 1967. Αντίστοιχα, οι γυναίκες που μπήκαν την ίδια περίοδο, θα βγάλουν 33% περισσότερα. 

Παρ’ όλα αυτά, ο Ριβς παραδέχεται ότι το μισθολογικό χάσμα εξακολουθεί να υπάρχει και, μάλιστα, ότι έχει αρχίσει να μειώνεται πιο αργά τα τελευταία χρόνια. Ο λόγος όμως, τονίζει, είναι μόνο ένας: τα παιδιά. Στις δυτικές κοινωνίες, όπου θεσμικά και νομικά θέματα έχουν λυθεί, οι γυναίκες που δεν έχουν παιδιά βγάζουν ήδη πάνω κάτω όσα βγάζουν και οι αντίστοιχης ηλικίας, προϋπηρεσίας και εκπαίδευσης άνδρες. Με το που κάνουν παιδιά, όμως, οι γυναίκες βλέπουν τα εισοδήματά τους να καταβαραθρώνονται. Αντίθετα, όταν οι άνδρες κάνουν παιδιά δεν βλέπουν σχεδόν καμία συνέπεια στα εισοδήματά τους. 

Μια ενδιαφέρουσα έρευνα στη Νορβηγία και τη Σουηδία, μάλιστα, έδειξε ότι το πρόβλημα το έχουν οι μητέρες, όχι οι γυναίκες εν γένει. Η έρευνα έγινε σε ετεροφυλόφιλα ζευγάρια στα οποία εργάζονταν και οι δύο γονείς, αλλά και σε ζευγάρια λεσβιών όπου, επίσης, εργάζονταν και οι δύο. Οταν τα ζευγάρια αποκτούσαν παιδιά, η εικόνα ήταν πάντα η ίδια: η μητέρα που κυοφορούσε το μωρό έβλεπε τα εισοδήματά της να καταρρέουν, και αυτό ίσχυε και στα ζευγάρια των λεσβιών –η μητέρα που δεν είχε κυοφορήσει το παιδί, είχε αντίστοιχη μισθολογική εξέλιξη με τους πατεράδες από τα ετεροφυλόφιλα ζευγάρια. Οταν τα ζευγάρια των λεσβιών κάνουν δεύτερο παιδί, και το κυοφορεί η άλλη γυναίκα, το μισθολογικό χάσμα εξισορροπείται. Αντίθετα, όταν τα ετεροφυλόφιλα ζευγάρια κάνουν δεύτερο παιδί, το χάσμα μεγαλώνει. 

Αλλη έρευνα σε εταιρείες μεταφορών, στις οποίες η δουλειά είναι συγκεκριμένη και η αμοιβή σταθερή, άλλωστε, έδειξε ότι αν και οι άνδρες και οι γυναίκες εργαζόμενοι είχαν την ίδια γκάμα επιλογών στη δουλειά τους, εντούτοις στην πράξη έκαναν πολύ διαφορετικές επιλογές. Οι γυναίκες έβγαζαν 0,89 για κάθε 1 δολάριο που έβγαζαν οι άνδρες επειδή, πολύ απλά, οι άνδρες επέλεγαν να κάνουν πιο συχνά υπερωρίες. Μάλιστα, όταν οι άνδρες έκαναν παιδί, επέλεγαν ακόμα πιο συχνά να κάνουν υπερωρία. Αντίθετα με τις γυναίκες, βεβαίως, που είχαν αναλάβει σε μεγαλύτερο ποσοστό καθήκοντα φροντίδας στο σπίτι. 

Αυτός είναι ο πυρήνας των ανισοτήτων στην αγορά εργασίας: η άνιση κατανομή των υποχρεώσεων φροντίδας στα ζευγάρια, όταν οι γυναίκες κάνουν παιδιά. Θεσμικά και πολιτισμικά το χάσμα έχει σε μεγάλο βαθμό κλείσει. Το 1968 μόνο το 33% των νεαρών γυναικών δήλωναν πως στην ηλικία των 35 περιμένουν να εργάζονται. Το 1980, μόλις 12 χρόνια μετά, το ποσοστό είχε φτάσει το 80%. Στην πράξη, ωστόσο, τα πράγματα δεν εκτυλίσσονται έτσι, ακόμα και σήμερα. Ενα συγκλονιστικό στοιχείο που αναφέρει είναι το ότι από τις γυναίκες που έχουν αποφοιτήσει από το Χάρβαρντ, 15 χρόνια μετά την αποφοίτηση μόνο οι μισές δουλεύουν. Και αυτό είναι ένα πρόβλημα που αφορά ακόμα περισσότερο χώρες όπως η δική μας, όπου η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι στα τάρταρα.  

Οι ανισότητες στην εργασία παραμένουν μεγάλες –και δεν περιορίζονται στο μισθολογικό χάσμα. Μόλις 41 από τους CEO των 500 μεγαλύτερων επιχειρήσεων των ΗΠΑ είναι γυναίκες. Βεβαίως, το 1995 ήταν μηδέν. Το πρόβλημα –και είναι μεγάλο πρόβλημα– είναι ότι οι προοπτικές των γυναικών και στον επαγγελματικό χώρο βελτιώνονται, μεν, αλλά αντίθετα, οι προοπτικές των ανδρών και στην εργασία, και στην εκπαίδευση, χειροτερεύουν. Παραδόξως, αν και η πραγματικότητα στην εκπαίδευση και την αγορά εργασίας έχει αλλάξει, οι κοινωνικοί κανόνες και τα πρότυπα δεν έχουν αλλάξει. Το 81% των ανδρών χαμηλής εκπαίδευσης πιστεύουν ότι «είναι πολύ σημαντικό ένας άντρας να μπορεί να στηρίζει οικονομικά την οικογένεια, για να είναι καλός σύντροφος». Ανάμεσα στους άντρες με πανεπιστημιακό πτυχίο, το ποσοστό που συμφωνούν είναι 62%. Οι άντρες που είναι λιγότερο πιθανό να μπορούν να εκπληρώσουν αυτό το πρότυπο (γιατί βγάζουν πολύ λιγότερα χρήματα) είναι αυτοί που το πιστεύουν περισσότερο. 

Αυτό είναι το φαινόμενο και έχει σημαντικές συνέπειες –ακόμα και αν οι ανισότητες εξακολουθούν να υπάρχουν. Δημιουργεί ένα κλίμα ήττας, ανασφάλειας και φοβίας σε τεράστιους πληθυσμούς ευάλωτων ανδρών, μια χαμένη γενιά ανθρώπων χωρίς μπούσουλα, προοπτικές, και συμπαγή ταυτότητα. 

Οπως έγραφα και τις προάλλες, για πολλές και πολλούς στο χώρο του φεμινισμού η αντίδραση σε αυτό είναι «ε, ας πρόσεχαν». Τόσες χιλιετίες όλοι οι αντίστοιχοι άνδρες απολάμβαναν μια άδικη ασυλία, ε, ας υποφέρουν και αυτοί λίγο τώρα. Που είναι, από μια άποψη, σωστό. Ωστόσο, ο Ριβς υποστηρίζει ότι με κάποιες θεσμικές προσαρμογές αυτή η οικονομική και κοινωνική επανάσταση μπορεί να ολοκληρωθεί χωρίς να μείνει πίσω (και χωρίς να νιώθει ότι μένει πίσω) ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού.  

Οι λύσεις; 

Στο βιβλίο του ο Ριβς είναι λάβρος κατά της «δεξιάς», των συντηρητικών ανδρών, δηλαδή, και των απατεώνων του ίντερνετ που προτείνουν ως λύση στο πρόβλημα την επιστροφή σε κοινωνικά πρότυπα του προηγούμενου αιώνα. Αντ’ αυτού, στα θεσμικά προβλήματα προτείνει θεσμικές λύσεις. Τα αγόρια να ξεκινούν το σχολείο ένα χρόνο αργότερα. Να δοθούν κίνητρα για να μπουν περισσότεροι άνδρες δάσκαλοι και καθηγητές στα σχολεία. 

Στις ΗΠΑ, λέει μόνο 11% των δασκάλων στο δημοτικό σχολείο είναι άνδρες. Το 94% των καθηγητών νοσηλευτικής είναι γυναίκες. Προτείνει αυτά τα ποσοστά να αλλάξουν, ακόμα και με ποσοστώσεις, γιατί έρευνες έχουν δείξει ότι τα αγόρια τα πηγαίνουν καλύτερα όταν έχουν άνδρες δασκάλους –και για τα κορίτσια δεν υπάρχει διαφορά. 

Το 1989, λέει, καταργήθηκε η ποσόστωση στα φινλανδικά σχολεία. Ως τότε, το εκπαιδευτικό σύστημα έπρεπε υποχρεωτικά να έχει 40% άνδρες καθηγητές. Ενας νόμος που πέρασε για την ισότητα στην αγορά εργασίας, όμως, έκανε αυτή την ποσόστωση παράνομη. Σχεδόν αμέσως, το ποσοστό των ανδρών δασκάλων στη Φινλανδία έπεσε στο μισό. Το 2005, παρεμπιπτόντως, στη Φινλανδία μπήκε υποχρεωτική ποσόστωση για τις επιχειρήσεις: το 40% των μελών των Δ.Σ. των επιχειρήσεων πρέπει να είναι γυναίκες. Αυτή δεν κρίθηκε παράνομη. 

Εκτός από το να ξεκινούν το σχολείο ένα χρόνο αργότερα και κίνητρα για άνδρες καθηγητές και δασκάλους, προτείνει επίσης έμφαση σε προγράμματα υποστήριξης αγοριών και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (αντίστοιχα με τα προγράμματα στήριξης των κοριτσιών που υπάρχουν ήδη στις ΗΠΑ), και πληρωμένη υποχρεωτική γονεϊκή άδεια εξίσου σε πατεράδες και μανάδες. Απαραίτητη θα είναι μεγαλύτερη ευελιξία στην αγορά εργασίας, λέει, για να διευκολύνει τις νέες ισορροπίες και επιλογές στην οικογένεια. Να σημειώσω εδώ ότι σε χώρες όπως της βόρειας Ευρώπης, τέτοιες λύσεις έχουν αποδώσει καρπούς και σε ένα άλλο μέτωπο: στην αντιμετώπιση του δημογραφικού. 

Ο Ριβς προτείνει ακόμα κίνητρα για την είσοδο περισσότερων ανδρών στους κλάδους που αποκαλεί «HEAL» (Health, Education, Administration, Literacy). Το 23% των εργαζομένων απασχολούνται σε αυτούς τους κλάδους (σε αντιδιαστολή με το πολύφερνο STEM που απασχολεί μόνο το 9%) και είναι κλάδοι στους οποίους οι άνδρες υποεκπροσωπούνται. Ο κύριος λόγος για να μπουν οι άνδρες σε αυτούς τους κλάδους είναι το ότι είναι σχετικά καλά αμειβόμενοι, με εξασφαλισμένο μέλλον (λιγότερο ευάλωτοι στις τεχνολογικές προκλήσεις από τα τεχνικά επαγγέλματα) και με μεγάλη ζήτηση –ειδικά στον τομέα της υγείας και της φροντίδας, καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός γερνάει.

Στα κοινωνικά προβλήματα, όμως, παραδέχεται ότι οι λύσεις είναι πιο δύσκολες. Προτείνει οι άνδρες να μπουν πιο ενεργά στην ανατροφή των παιδιών τους και να συμπληρώσουν το κενό της απώλειας του παραδοσιακού τους ρόλου με ένα νέο: τον ρόλο του ενεργού πατέρα. 

Ενα ρόλο που προς το παρόν μοιάζουν ανέτοιμοι και απρόθυμοι να υιοθετήσουν, φοβάμαι. 

Το βιβλίο του Ρίτσαρντ Ριβς  «Οf Boys and Men» κυκλοφορεί στα αγγλικά.

Πηγή:  kathimerini.gr/columns