Από την κακοποίηση των παιδιών από τους γονείς τους, τον βιασμό ή την εξόντωση των γυναικών από τους άνδρες έως την ωμή και έκνομη βία που ασκούν τα όργανα της «τάξης» στους πολίτες· από τη συναισθηματική βία και τον εκφοβισμό που ασκείται στους χώρους εργασίας και στα σχολεία έως τα αποτρόπαια μαζικά εγκλήματα ενός πολέμου, η βίαιη συμπεριφορά και ο εγκεφαλικός εκφοβισμός ήταν και εξακολουθούν να είναι πανταχού παρούσες ανθρώπινες πρακτικές. Το να αποδίδουμε τέτοιες βίαιες πράξεις στην πανθομολογούμενη παρακμή των ηθικών-δημοκρατικών αξιών ή στην απαξίωση του θεσμού της οικογένειας αποτελεί μια βολική αλλά, δυστυχώς, ελάχιστα διαφωτιστική εξήγηση, η οποία το μόνο που πετυχαίνει είναι ίσως να μας καθησυχάζει ψυχολογικά και να μας απαλλάσσει από τις ενοχές μας: οι αιτίες της επιθετικής συμπεριφοράς μετατίθενται πάντα στους άλλους και ποτέ σε εμάς τους ίδιους.

Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, η έρευνα των εγκεφαλικών και βιοψυχολογικών μηχανισμών της ανθρώπινης επιθετικότητας και του φόβου μάς προσφέρει κάποιες αναμφίβολα ελλιπείς, αλλά πιο σαφείς απαντήσεις τόσο για τα ενδογενή όσο και τα εξωγενή αίτια της βίας και του φόβου. Πράγματι, για τις σύγχρονες νευροεπιστήμες τόσο το ανατομικό υπόστρωμα όσο και τα λειτουργικά εγκεφαλικά κυκλώματα του φόβου και της βίας εμπλέκονται άμεσα και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους προκειμένου να καθορίσουν τις αντιδράσεις του οργανισμού μας στις αφόρητες πιέσεις και στις καταστροφικές συνθήκες που βιώνει. Μάλιστα, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, οι νευροεπιστημονικές έρευνες μας αποκαλύπτουν ότι στην εμφάνιση των συναισθημάτων του φόβου και της βίας εμπλέκεται ένα πολύπλοκο δίκτυο από πυρήνες του μεταιχμιακού συστήματος, που περιλαμβάνει μια σειρά από υποφλοιϊκές δομές -αμυγδαλή, ιππόκαμπος, υποθάλαμος και θάλαμος-, οι οποίες συνδέονται και επικοινωνούν αμφίδρομα με τις ανατομικά ανώτερες δομές του νεοφλοιού του εγκεφάλου μας (βλ. «Μηχανές του Νου», 7-10-23).

Η πλανητική «Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες»

Πώς ακριβώς η λειτουργία του εγκεφάλου μας μπορεί να επηρεάζει -αλλά και να επηρεάζεται- από μια τραυματική ή αγχογόνα εμπειρία; Οταν ο εγκέφαλός μας βρίσκεται αντιμέτωπος με ασυνήθιστα επισφαλείς καταστάσεις -μεγάλες φυσικές ή κοινωνικές καταστροφές, αβάσταχτες πολεμικές ή τρομοκρατικές ενέργειες κ.ά.- δεν καταφέρνει πάντοτε να εκλογικεύσει ή να τιθασεύσει το μεγάλο άγχος που του προκαλούν, ώστε να αντιδράσει σε αυτές με τρόπο ισορροπημένο. Και αυτή η αδυναμία διαχείρισης εκδηλώνεται σε μια σειρά από σοβαρά ψυχοσωματικά συμπτώματα και διαταραχές που, όταν εμφανίζονται, μας απορρυθμίζουν ακόμη περισσότερο.

Ολες οι παραπάνω αγχογενείς και αγχογόνες διαταραχές περιγράφονται από τη «Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες» (Post-traumatic Stress Disorder ή PTSD). Ενα ευρύτατα διαδεδομένο ψυχοπαθολογικό σύνδρομο, το οποίο πριν από δεκαετίες αναγνωρίστηκε επίσημα από την ψυχιατρική διαγνωστική όταν μελετήθηκαν οι παθολογικές συμπεριφορές των ατόμων που είχαν αντιμετωπίσει τον κίνδυνο του θανάτου σε πολεμικές συνθήκες ή είχαν βιώσει άλλες ακραίες απειλές.

Διόλου περίεργο που οι πρώτες επίσημα διαγνωσμένες περιπτώσεις PTSD αφορούσαν Αμερικανούς βετεράνους, οι οποίοι όταν επέστρεφαν από τον πόλεμο του Βιετνάμ εμφάνιζαν κάποιες πολύ ασυνήθιστες ψυχοσωματικές διαταραχές, οι οποίες ούτε προβλέπονταν ούτε μπορούσαν να εξηγηθούν από την καθιερωμένη, τότε, ψυχιατρική θεωρία και πρακτική. Εκτοτε διαπίστωσαν ότι τα ίδια ακριβώς συμπτώματα εκδηλώνονται όχι μόνο σε στρατιωτικούς που συμμετείχαν σε πολεμικές συρράξεις, αλλά και σε απλούς πολίτες που αντιμετωπίζουν ακραίες και ιδιαίτερα απειλητικές καταστάσεις, όπως π.χ. η καθημερινή αστική βία, το εργασιακό μπούλινγκ, η διαρκής ανασφάλεια για τις φυσικές και κοινωνικές καταστροφές. Σήμερα ελάχιστοι ειδικοί -ψυχίατροι και ψυχολόγοι- αμφιβάλλουν ότι πρόκειται για μια σοβαρή παθολογική κατάσταση που εκδηλώνεται μαζικά με μια σειρά από σαφή συμπτώματα και γι’ αυτό περιγράφεται ως «σύνδρομο».

Τα επίσημα αποδεκτά συμπτώματα, δηλαδή τα κριτήρια διάγνωσης αυτής της ψυχιατρικής πάθησης είναι: η μη συνειδητή αλλά επίμονη ανάκληση της βιωμένης τραυματικής εμπειρίας μέσω εφιαλτών, η συστηματική αποφυγή οποιασδήποτε πράξης ή σκέψης που την υπενθυμίζει και η απώθησή της από τη μνήμη, η επίμονη και αδικαιολόγητη κατάθλιψη. Επίσης, εκδηλώνεται με καθημερινά επεισόδια υπερδιέγερσης, αϋπνίας, δυσκολίας συγκέντρωσης της προσοχής και με συχνές παράλογα βίαιες εκρήξεις θυμού. Προφανώς, η επίμονη παρουσία κάποιων από αυτά τα συμπτώματα επηρεάζει καταστροφικά τόσο τις διαπροσωπικές σχέσεις όσο και τις κοινωνικές, επαγγελματικές δραστηριότητες του ασθενούς.

Εντούτοις, θα ήταν λάθος να πιστέψει κανείς ότι αυτή η (νέα;) μαζική ψυχοπαθολογική διαταραχή πλήττει αποκλειστικά τους δήθεν πιο ευαίσθητους ή ευάλωτους πολίτες των οικονομικά ανεπτυγμένων δυτικών κοινωνιών. Ανάλογες έρευνες στις λεγόμενες «υπανάπτυκτες» χώρες, που οι κάτοικοί τους ζουν σε εξαθλιωτικές συνθήκες παρατεταμένης εμπόλεμης κατάστασης -π.χ. στο Αφγανιστάν, στην Παλαιστίνη, την Ουκρανία κ.α.- επιβεβαιώνουν ότι ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός ανθρώπων υποφέρει εξίσου -αν όχι περισσότερο- από αυτήν την ψυχοσωματική ασθένεια. Διαπίστωσαν μάλιστα ότι όσο περισσότερο παρατείνεται η εμπόλεμη και η απειλητική κατάσταση, τόσο αυξάνει ο αριθμός των ατόμων που υποφέρουν από το σύνδρομο μετατραυματικού στρες.

Οι εγκεφαλικοί παράγοντες της ψυχοπαθολογίας μας

Πώς εξηγείται, λοιπόν, ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι από όλα τα μέρη της Γης -ανεξάρτητα από το πόσο οικονομικά ανεπτυγμένα είναι αυτά- εμφανίζουν το σύνδρομο PTSD; Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται μόνο για ένα νέο, αμιγώς «πολιτισμικό» επιφαινόμενο, για μια ιστορικά πρόσκαιρη «μόδα», που επινοήθηκε και διαδίδεται σκόπιμα από τα ΜΜΕ για να συγκαλύψει τα αποτρόπαια πολεμικά ή οικονομικά εγκλήματα και τα πραγματικά κοινωνικοοικονομικά αίτια της απάνθρωπης βίας και της τρομοκρατίας στο πλανητικό πια χαλιφάτο του τρόμου.

Χωρίς να υποτιμάμε καθόλου τη σημασία των οικονομικών-κοινωνικοπολιτικών παραγόντων στην εμφάνιση και στην καθολική παρουσία αυτού του παθολογικού συνδρόμου, πιστεύουμε ότι οφείλουμε να εστιάσουμε εξίσου στις κοινές και άρα πανανθρώπινες εγκεφαλικές προϋποθέσεις του. Εξάλλου, θα έπρεπε να είναι πια σαφές ότι η επιβολή κάθε οικονομικοπολιτικής και βιοπολιτικής εξουσίας περνά αναγκαστικά μέσα από την αποτελεσματική διαχείριση των εγκεφάλων μας!

Εξάλλου, μέσω των τεχνικών της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας επιβεβαιώνεται ότι ο εγκέφαλος των χρόνια πασχόντων από το σύνδρομο PTSD παρουσιάζει αισθητή συρρίκνωση του όγκου ορισμένων υποφλοιικών δομών, καθώς και μια μόνιμη απορρύθμιση της επικοινωνίας μεταξύ των νευρωνικών κυκλωμάτων του φόβου. Για παράδειγμα ο ιππόκαμπος, μια δομή στο βάθος του κροταφικού λοβού, που παίζει αποφασιστικό ρόλο στη μακροχρόνια μνημονική αποθήκευση, μειώνεται σε όγκο εξαιτίας της παρατεταμένης και υπερβολικής έκκρισης κορτιζόλης, της επονομαζόμενης και «ορμόνης του άγχους». Επιπλέον, διαπίστωσαν ότι η επίμονη και υπερβολική παρουσία αγχογόνων ερεθισμάτων λόγω καταστροφικών εμπειριών απορρυθμίζει τη δραστηριότητα μιας άλλης υποφλοιικής εγκεφαλικής δομής που παίζει αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία αισθημάτων φόβου, της αμυγδαλής.

Πράγματι, η υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής, λόγω της υπερβολικής συγκέντρωσης κορτιζόλης, έχει ως συνέπεια να στέλνει διαρκώς διεγερτικά νευρικά σήματα φόβου ή απειλής στα ανώτερα φλοιικά κέντρα, με αποτέλεσμα αυτά να δραστηριοποιούνται εκκρίνοντας ακόμη περισσότερη κορτιζόλη προκειμένου ο οργανισμός να αντιμετωπίσει μια ασαφή και, στην πραγματικότητα, ανύπαρκτη απειλή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, όμως, εγκαθίσταται μόνιμα το φαύλο, αλλά απολύτως πραγματικό, κύκλωμα φόβου-βίας που αποδιοργανώνει τον εγκέφαλό μας, υποβαθμίζει τις νοητικές μας ικανότητες και καταστρέφει της κοινωνικές μας σχέσεις.

Γιατί η έμφυλη βία είναι συνήθως ανδρική;

Τα αίτια για την έμφυλη διαφοροποίηση στον τρόπο που εκδηλώνεται η ανθρώπινη επιθετικότητα είναι πολλά και θα πρέπει να αναζητηθούν τόσο στην εξελικτική μας προϊστορία όσο και στα κυρίαρχα κοινωνικά πρότυπα βίαιης συμπεριφοράς που από παιδιά υποχρεωνόμαστε να εμπεδώσουμε. Για παράδειγμα, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τα περισσότερα αγοράκια πρέπει να μάθουν από νωρίς «να υπερασπίζονται διά της βίας τον εαυτό τους», ενώ τα κοριτσάκια «δεν πρέπει να παίζουν μπουνιές», αλλά να διεκδικούν με πιο έμμεσους τρόπους το δίκιο τους. Πάντως, όσοι ισχυρίζονται ότι οι νευροβιολογικοί παράγοντες παίζουν δευτερεύοντα ή και ασήμαντο ρόλο στις εκδηλώσεις της ανθρώπινης έμφυλης βίας, και άρα ότι αυτή καθορίζεται «σε τελευταία ανάλυση» αποκλειστικά από κοινωνικούς παράγοντες, θα πρέπει μάλλον να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους.

Σήμερα, για παράδειγμα, στο διαζευκτικό δίλημμα «φύση ή ανατροφή» φαίνεται πως κυριαρχεί η φύση, αφού για να εξηγήσουν το γιατί οι άνδρες καταφεύγουν συχνότερα από τις γυναίκες στη σωματική βία, οι νευροεπιστήμονες επικαλούνται π.χ. τη δράση της ορμόνης τεστοστερόνη στα ανδρικά εγκεφαλικά κυκλώματα. Οπως συμβαίνει σε πολλά άλλα ζωικά είδη, έτσι και στον άνθρωπο διαπίστωσαν ότι η υψηλή συγκέντρωση τεστοστερόνης στο κεντρικό νευρικό σύστημα έχει ως αποτέλεσμα την εκδήλωση πολύ πιο επιθετικής συμπεριφοράς. Ωστόσο, στον άνθρωπο η εξάρτηση της βίαιης συμπεριφοράς από αυτή την ορμόνη είναι λιγότερο άμεση και εμφανής απ’ ό,τι στα ζώα με λιγότερο περίπλοκο νευρικό σύστημα από το δικό μας.

Παρ’ όλα αυτά, οι σχετικές νευροεγκληματολογικές αναλύσεις αποκαλύπτουν ότι οι δράστες των πιο βίαιων εγκλημάτων είναι συνήθως οι άνδρες που παρουσιάζουν σαφώς υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης απ’ ό,τι οι δράστες των λιγότερο βίαιων εγκλημάτων. Η συγκέντρωση αυτής της ορμόνης στον εγκέφαλό μας υπόκειται σε μεγάλες διακυμάνσεις. Για παράδειγμα, στους άνδρες αυξάνεται κατακόρυφα λίγο πριν από έναν αθλητικό αγώνα. Και ενώ στους νικητές η συγκέντρωσή της παραμένει υψηλή αρκετή ώρα μετά το τέλος του αγώνα, στους ηττημένους πέφτει αμέσως κατακόρυφα. Ορισμένοι ερευνητές, μάλιστα, θεωρούν πιθανό η συχνότητα των βίαιων εμπειριών ή απλώς των συχνών συγκρουσιακών καταστάσεων να μπορεί να μεταβάλει με σχεδόν μόνιμο τρόπο τα επίπεδα συγκέντρωσης αυτής της ορμόνης και να διευκολύνει την εκδήλωση της βίαιης συμπεριφοράς!

Επομένως, η παραδοσιακή διαζευκτική περιγραφή που αντιπαραθέτει τη φύση-βιολογία στην ανατροφή-πολιτισμό, στις μέρες μας κλίνει μάλλον προς τη φύση-βιολογία. Μια «νέα» προσέγγιση που τείνει να βιολογικοποιεί κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, να αναζητά δηλαδή αποκλειστικά στα γονίδια και, πιο πρόσφατα, στις εγκεφαλικές μας δομές την εξήγηση για κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, νόμιμη ή παραβατική.

Ομως, η προσέγγιση αυτή της ανθρώπινης βίας, ενώ βασίζεται σε νέα επιστημονικά δεδομένα, τείνει να είναι εξίσου αποσπασματική και μονομερής με την αντίθετή της: την επικρατέστερη, μέχρι χθες, αντίληψη που απέδιδε κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά αποκλειστικά στην ανατροφή και σε εξωγενείς κοινωνικο-ιστορικούς παράγοντες. Πάντως, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, ενώ δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υπάρχουν βαθύτερα βιολογικά αίτια για κάποιες παθολογικές ή ακραία βίαιες συμπεριφορές, η ίδια η ανθρώπινη εγκληματικότητα δεν οφείλεται μόνο σε νευροβιολογικά αίτια.

 Τον 21ο αιώνα...

 ... έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος στην επιστημονική διερεύνηση των προϋποθέσεων της ατομικής ή της συλλογικής ανθρώπινης επιθετικότητας και του φόβου. Το γεγονός, όμως, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι εξακολουθούν να καταφεύγουν σε μονομερείς και εντέλει απλοϊκές «εξηγήσεις», όπως π.χ. την αντιδιαστολή της βιολογικής από την κοινωνική βία, αναδεικνύει την εγγενή πολυπλοκότητα αυτών των φαινομένων. Χωρίς καμία πρόθεση να νομιμοποιήσουμε «επιστημονικά» την όποια ατομική ή συλλογική προσφυγή στη βία, έχει, πιστεύουμε, ενδιαφέρον να εξετάσουμε το πώς οι σύγχρονες νευροεπιστήμες επιχειρούν να διαφωτίσουν ένα τόσο περίπλοκο βιοψυχολογικό και ταυτόχρονα κοινωνικό φαινόμενο.

 Πηγή:  efsyn.gr/epistimi/